گستره محیطی مورد نظر از سمت شمال شرق به تنگه دربند واقع در کوه های سردیک  درابتدای روستای «کوئین» و در سمت جنوب غرب به تپه «مرجان» مشرف است. فاصله تقریبی این دو موقعیت ۵/۱ کیلومتر است. از ابتدای ۲۰ متری تنگه دربند دو رشته کوه صخره ای به طور موازی امتداد می یابد و رودخانه ای در دره، میان دو رشته کوه  یاد شده عبور می کند. پدیدۀ دیگر که  در ارتفاع ۸ متری از سطح کف رودخانه واقع است، سه پناهگاه سنگی است که در امتداد هم قرار گرفته اند. بزرگترین شکاف  که در سمت راست قرار گرفته؛ دارای  دهانه ای به عمق ۳متر، ارتفاع ۵/۲ متر و طول تقریبی ۳ متر می باشد. در طرف چپ آن به فاصله ۱متری دو شکاف  کوچکتر قرار دارد. عمق دهانه هردو تقریبا" ۱متر است. طول شکاف میانی که اندکی از دیگری بزرگتر است ؛۱متر و ارتفاع آن ۵/۱ می باشد و ارتفاع  شکاف سوم  نیز ۱متر و ۲۰ سانتیمتر است.........................................

غار كنجي در جنوب شرقي دره و شهر فعلي خرم آباد در كمركش كوه و در ارتفاع 1300 متري از سطح دريا قرار دارد، مساحت آن بيش از 200 متر مربع و ورودي كف خاكي آن حدود 2 متر قطر دارد. در دامنه و چشم انداز اين غار دشتي وسيع با تپه هاي مصنوعي است. اين غار فضاي گنبدي شكل دارد و پناهگاه سنگي ارجنه در 1.5كيلومتري آن واقع است. غار كونجي در سال 1951 توسط هنري فيلد شناسايي شد و بازديد و حفاري آن توسط فرانك هول و كنت فلانري صورت گرفت؛ لايه نگاري در اين غار به صورت لايه طبيعي صورت گرفت كه در نتيجه آن 12 لايه شناسايي شد. قدمت آثار از جديد به قديم شامل دوره هاي اوروك (هزاره چهارم ق.م.)، موسترين (پارينه سنگي مياني) و رسوبات اواخر دوره پلئيستوسن بود.

در سال 1969 ميلادي جان اسپت غار كونجي را مورد حفاري مجدد قرار داد كه در اين حفاري كه به روش شبكه بندي صورت گرفت آثار دوران برادوستين (پارينه سنگي جديد) و زارزين (فراپارينه سنگي) هم در غار پيدا شده اند كه اكنون اثري از آنها نيست. ادوات سنگي به دست آمده در لايه موسترين از نظر ساخت و تكنيك با ادوات دوران موسترين در منطقه مديترانه تا اندازه اي تفاوت داشته و از آن متمايز است.

بقاياي استخواني در اثر رطوبت موجود در غار كاملاً پوسيده شده بود ولي به نظر مي رسد نوعي گورخر كوچك (onager) كه در چراگاههاي اين دره زندگي مي كرده، آذوقه ساكنين اين غار در دوره موسترين را تامين مي كرده است. فرانك هول نتيجه گرفت: "جانوران متعلق به اواخر دوره چهارم زمين شناسي در دره خرم آباد نشان دهنده محيط با آب و هوايي هستند كه با امروز چندان فرقي نداشته و براي زندگي بسيار مناسب بوده است."

انتخاب اين قسمت از دره خرم آباد براي اولين بار براي سكونت در 40 هزار سال پيش مي تواند اهميت اين دره را نشان دهد همچنين توانايي انسان در كنترل طبيعت و محيط خويش و موقعيت دره كه موفقيت انسان را در شكار به همراه داشت.

این اثر در تاریخ ۱۸ شهریور ۱۳۸۷ با شمارهٔ ثبت ۲۳۴۳۸ به‌عنوان یکی از آثار ملی ایران به ثبت رسیده است. پناهگاهای صخره ای پیسیرجان در فاصله 700 متری شمال شرق شهر ایج بر دامنه کوه قلاتون قرار دارد. شهر ایج از توابع شهرستان استهبان است ارتفاع این محوطه از سطح آبهای آزاد 1499 متر است پناهگاهای صخر ه ای پیسیرجان شامل سه پناهگاه صخره ای کوچک و بزرگ می باشد و ارتفاع آنها از سطح دشت حدود 12 متر است.کف 2 پناهگاه کاملاً صخره ای و یک پناهگاه دارای بستر خاکی می باشد. در جلوی پناهگا هها حجم زیادی تخته سنگهای بزرگ و کوچک فرو ریخته است.

از بقایای باستان شناسی منقول، مصنوعات سنگی است که از دامنه جلو پناهگاه برداشت شد. روش گردآوری مصنوعات سنگی به صورت اتفاقی و تصادفی بوده است. مصنوعات سنگی گردآوری شده شامل سنگهای مادر فشنگی ، سنگ مادر یک سویه ، سنگ مادر دو سویه ، تراشه ا و تیغه ها می باشد.

ابزارهای سنگی پرداخت شده شامل تیغه های رتوش دار و خراشنده هایی که برروی تراشه ها و تیغه ها سوار شده است می باشد. در میان ابزارها بخش مهمی به گروه ابزارهای هندسی تعلق دارند.این محوطه متعلق به اواخر دوران پارینه سنگی و اوایل دوران نو سنگی می باشد.

در جنوب دره خرم آباد و نزديك غار كنجي بر يك صخره منفرد و كوچك موسوم به پاگر Pagar كه ارتفاع آن از سطح زمين هاي اطراف حدود 125 متر مي باشد . در شرق ارتفاع پناهگاه كوچك ارجنه قرار دارد . اخيراً دامنه باختري آن محل گورستان ماسور و دهات اطراف شده است .

ويژگي پناهگاه در آن است كه , « هيچ وقفه و فاصله اي بين آثار دوران پارينه سنگي ميانه و پارينه سنگي جديد مشاهده نمي گردد و اين وضعيت بيانگر اين نكته است كه تحولات در نوع ادوات و زندگي در منطقه زاگرس تدريجي بوده است . » متأسفانه به علت اضطرابي كه در لايه هاي باستاني اين پناهگاه وجود داشته تعيين لايه هاي مختلف و رابطه آثار دوران موسترين و « برادوستين » baradostian به طور دقيق امكان پذير نبود . ( فرهنگ برادوستين در حدود سي و سه هزار يا سي و شش هزار يا احتمالاًسي و هشت هزار سال پيش وجود داشته است ؛ تاكنون در حدود 6 اجتماع دوران برادوستين مشخص گرديده كه 5 محل در ايران و يك عدد در عراق واقع گرديده است . اصطلاح برادوستين ابتدا توسط پروفسور سولكي بر اساس غار شايندر در كوه هاي بره دوست شمال عراق نامگذاري شد .) در بعضي از غارهاي ايران همچون ارجنه و وارواسي نزديك كرمانشاه , غار خر در بيستون , وقفه و فاصله بين آثار و اجتماعات انسان دوران ديرينه سنگي ميانه و فوقاني مشاهده نمي گردد .

غار قمري Ghamari cave « اين غار در غرب و در سينه سفيد كوه , مشرف به شهر خرم آباد واقع شده و سطح داخل غار بيش از دويست متر مربع و طول راهروي انتهاي آن زياد است و تا كنون شناسائي نشده است .» دهانه آن رو به شرق و مشرف به گرداب سنگي است . اين گرداب « سرابي است فصلي كه از بهار تا اوايل پائيز آب زلال و گوارائي از آن خارج مي شود . هر گاه نزولات بيشتر باشد , آب در گرداب سنگي تا اوايل زمستان جريان دارد . آبدهي گرداب سنگي در سال آبي حداقل 6 ليتر در ثانيه و حداكثر 614 ليتر در ثانيه و متوسط آن 233 ليتر در ثانيه است .» آثار بررسي شده در غار قمري شامل بقاياي ادوات سنگي دوران موسترين در يك ترانشه 2*2 جمع آوري شد و همچنين بقاياي استخوان حيوانات نيز كه به سختي پوسيده شده بود , در اينجا مشاهده گرديده است .

به نظر مي رسد كه گروه كوچكي از شكارچيان در دوران موسترين در دره خرم آباد زندگي مي كردند و از آنها آثاري در اين غارها و پناهگاه ها به دست آمده است . ولي بقاياي آثار آنها در قسمت هاي غربي اين دره كه غارهاي مناسبتري براي زندگي داشته مشاهده نمي گردد و آثار دوران هاي بعدي در آنها وجود دارد . آثار و ادوات متعلق به دوران موسترين كه در دره خرم آباد به دست آمده كاملاً شبيه و قابل مقايسه با آثاري است كه بوسيله دكتر هاو H owe در منطقه كرمانشاه در غارهاي وارواسيWarwasi و كبهKobeh بوسيله دكتر سولكيSoleki در شايندر عراق به دست آمده است . روي هم رفته قدمت اين آثار ( تمدن موستري دره خرم آباد بوسيله آزمايش كربن 14 در غار كنجي چهل هزار سال و غار شانيدار عراق 46900 تا 50000 سال تعيين شده است .